ห้องปฏิบัติการเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อพืชเป็นห้องที่จัดขึ้นเพื่อการปฏิบัติงานในด้านการขยายพันธุ์พืชโดยการเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อ ซึ่งเป็นการขยายพันธุ์พืชแบบไม่อาศัยเพศวิธีหนึ่ง โดยการนำเอาชิ้นส่วนต่างๆของพืช เช่น ตาข้าง ตายอด เมล็ด มาเพาะเลี้ยงในอาหารเลี้ยงสังเคราะห์ที่ประกอบด้วยอาหาร แร่ธาตุและฮอร์โมนที่จำเป็นสำหรับการเจริญเติบโตของพืชแต่ละชนิด ภายใต้สภาพแวดล้อมที่ปลอดเชื้อจุลินทรีย์ สามารถควบคุมอุณหภูมิและความเข้มแสงได้ ทำให้ได้พืชที่มีความสมบูรณ์ สามารถผลิตพืชได้จำนวนมากในเวลาที่กำหนด ต้นพืชแข็งแรง ปราศจากเชื้อโรค เป็นการอนุรักษ์ ขยายพันธุ์และปรับปรุงพันธุ์พืช ซึ่งสิ่งสำคัญสำหรับห้องปฏิบัติการนี้คือ การปลอดเชื้อ ทุกขั้นตอนการทำงานตั้งแต่การเตรียมอาหาร การถ่ายเชื้อไปจนถึงการเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อต้องมีการควบคุมพิเศษ ป้องกันการติดเชื้อ ตั้งแต่อุปกรณ์เครื่องมือเครื่องใช้ต่างๆไปจนถึงการจัดห้องให้เป็นสัดส่วนให้เหมาะสำหรับการปฏิบัติงาน ซึ่งห้องปฏิบัติการเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อนี้ส่วนใหญ่จะประกอบด้วย 4 ส่วนสำคัญคือ ห้องเตรียมอาหาร ห้องเก็บสารเคมี ห้องถ่ายเนื้อเยื่อและห้องเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อ โดยทั่วไปสามารถรวมส่วนของห้องเตรียมอาหารและห้องเก็บสารเคมีเข้าด้วยกันได้แต่ตู้สำหรับเก็บสารเคมีต้องมีความจำเพาะ คือ มีสภาวะที่เหมาะสมในการเก็บรักษาสารเคมีแต่ละชนิด ดังแผนผังด้านล่าง
สิ่งสำคัญนอกเหนือจากการแบ่งพื้นที่การทำงานออกเป็นสัดส่วน คือ อุปกรณ์หรือเครื่องมือต่างๆในห้องปฏิบัติการแต่ละส่วนที่มีส่วนสำคัญในการช่วยให้เจ้าหน้าที่ปฏิบัติงานได้อย่างสะดวก รวดเร็วและทำให้สภาพแวดล้อมปราศจากเชื้อจุลินทรีย์ต่างๆ ลักษณะสภาวะและเครื่องมือที่สำคัญในห้อปฏิบัติการแต่ละส่วน มีดังนี้
- ห้องเตรียมอาหารและส่วนของการเก็บสารเคมี : ควรเป็นห้องที่มีเนื้อที่กว้างขวางเพียงพอสำหรับการจัดวางอุปกรณ์ต่างๆ เช่น โต๊ะเตรียมอาหาร, ชั้นวางสารเคมี, อ่างล้างมือ, ขวดเพาะเชื้อและเครื่องแก้ว อุปกรณ์ที่สำคัญในส่วนนี้ได้แก่
- หม้อนึ่งความดันไอ (Autoclave) ใช้สำหรับนึ่งฆ่าเชื้ออาหารเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อและอุปกรณ์เครื่องมือต่างๆที่ต้องการฆ่าเชื้อและไม่สามารถทนต่อความร้อนของเตาอบลมร้อนได้
- เครื่องชั่ง (Balance) สำหรับชั่งสารเคมีและสารที่จำเป็นต่อการเจริญเติบโตของพืชเพื่อเตรียมอาหารเลี้ยงเนื้อเยื่อ
- เครื่องวัดความเป็นกรด-เบส (pH Meter)
- เตาอบลมร้อน (Hot Air Oven) ใช้ในการฆ่าเชื้ออุปกรณ์ที่เป็นโลหะและเครื่องมือต่างๆที่สามารถทนความร้อนสูงๆได้
- เตาอุ่นความร้อน (Hot Plate) และเครื่องคนสารละลาย สำหรับหลอมละลายและผสมสาร
- ตู้เย็น ใช้ในการเก็บสารเคมีและ Stock อาหารที่ต้องเก็บไว้ในที่อุณหภูมิต่ำ
- ตู้เก็บสารเคมี
- ช้อนตักสาร
- สารเคมี, ฮอร์โมน, Agarและแร่ธาตุที่สำคัญต่อการเจริญเติบโตของพืช
- เครื่องแก้วต่างๆ เช่น ขวดเพาะเชื้อ, บีกเกอร์, ขวดรูปชมพู่, กระบอกตวง, กรวยแก้ว, แท่งแก้วคนสาร เป็นต้น
- ห้องถ่ายเนื้อเยื่อหรือห้องย้ายเนื้อเยื่อ : ต้องเป็นห้องที่สะอาด ปลอดเชื้อ มีการผ่านเข้าออกเฉพาะเจ้าหน้าที่เท่านั้น อุปกรณ์ที่สำคัญมีดังนี้
- ตู้ย้ายเนื้อเยื่อ (Laminar Flow Cabinet) ใช้กรองอากาศให้ปราศจากเชื้อและมีหลอด UV ช่วยในการฆ่าเชื้อ
- ตะเกียงแอลกอฮอร์หรือตะเกียงแก๊ส ใช้ในการเผาฆ่าเชื้ออุปกรณ์ก่อนที่จะทำการเขี่ยเชื้อ
- จานเพาะเชื้อ (Petri Dish) สำหรับวางชิ้นเนื้อเยื่อ
- กล้องจุลทรรศน์ (Microscope) ใช้สำหรับตรวจสอบชิ้นเนื้อเยื่อ
- อุปกรณ์อื่นๆ เช่น มีดผ่าตัด, ปากคีบ, เข็มเขี่ยเชื้อ, Loop เป็นต้น
- ห้องเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อ : ต้องเป็นห้องที่สะอาด ปลอดเชื้อและปิดสนิท เข้าไปได้เฉพาะเจ้าหน้าที่ที่ต้องเข้าไปติดตามผลการทดลองเท่านั้น อุปกรณ์ที่สำคัญประกอบด้วย
- ชั้นวางขวดเพาะเลี้ยง มีหลอดไฟให้แสงสว่างที่เหมาะสมต่อการเจริญเติบโตของพืช
- เครื่องควบคุมอุณหภูมิ เพื่อให้ภายในห้องมีอุณหภูมิที่เหมาะสมต่อการเจริญเติบโตของพืช คือ ประมาณ 25 องศาเซลเซียส
- เครื่องเขย่าสาร (Shaker) สำหรับเขย่าเพื่อเติมออกซิเจนให้กับเนื้อเยื่อที่ถูกเลี้ยงในอาหารเหลว